پاڪستان ڊيموڪريٽڪ موومينٽ (پي ڊي ايم) جڏهن هڪ سال اڳ ملڪ ۾ وفاقي حڪومت جي واڳ سنڀالي ته معيشت جي بحالي کي پهرين ترجيح قرار ڏنو ويو.
ان وقت پاڪستاني قوم کي خطاب ڪندي وزيراعظم شهباز شريف، اڳوڻي وزيراعظم عمران خان جي معاشي پاليسين تي تنقيد ڪندي ملڪ اندر جلد ئي معاشي مضبوطي آڻڻ جو واعدو ڪيو هو.
اڄ کين اقتدار ملڻ جي 12 مهينن کانپوءِ ڇا ملڪ ۾ ڪو معاشي استحڪام آيو آهي؟ اهو ئي سوال اڄ چئني پاسي بحث هيٺ آهي.
اسٽيٽ بئنڪ آف پاڪستان موجب گذريل سال اپريل جي شروع ۾ ملڪ اندر زرِمبادله (مٽا سٽا لائق پرڏيھي ناڻي) جا ذخيرا ذري گھٽ 11 ارب 42 ڪروڙ ڊالر هئا، جيڪي تازن انگن اکرن موجب گهٽجي 4 ارب 20 ڪروڙ ڊالر جا ٿي ويا آهن.
اهڙي طرح پرڏيھ ۾ آباد پاڪستانين پاران موڪليل ناڻي ۾ به ھڪ سال دوران گهٽتائي نظر آئي آهي.
هلندڙ مالي سال جي پهرين 9 مهينن ۾ پرڏيهه مان 20 ارب 50 ڪروڙ ڊالرن جو ناڻو پاڪستان موڪليو ويو. گذريل مالي سال ۾ اھا رقم 23 ارب ڊالر هئي، يعني ھن سال 10.8 سيڪڙو گهٽتائي ٿي.
پاڪستان ۾ گذريل سال مارچ ۾ مهانگائي جي شرح 12.7 سيڪڙو رڪارڊ ڪئي وئي هئي جيڪا شماريات جي اداري موجب هاڻ 35.37 سيڪڙو تائين پهچي وئي آهي.
گذريل سال جي ڀيٽ ۾ مهانگائي ڪيترائي ڀيرا وڌي وئي آهي. کاڌي جي شين جي قيمتن ۾ شهري توڙي ٻهراڙي وارن علائقن ۾ 50 سيڪڙو تائين واڌ ٿي آهي.
پاڪستان ۾ مهانگائي جي شرح هن وقت 1965 کان پوءِ جي بلند ترين سطح تي آهي، ان جو هڪ سبب گذريل سال واري ٻوڏ به ٻڌائي وڃي ٿي، جنهن سان فصلن کي تمام گهڻو نقصان پهتو.
ٻيو ڪارڻ روپئي جي قدر ۾ گهٽتائي ٻڌايو وڃي ٿو. ناڻي جي ماھرن کي انديشو آهي ته ايندڙ مهينن ۾ مهانگائي جي شرح اڃا به وڌندي.
اهڙي طرح ملڪ ۾ اپريل 2022 ۾ وياج جي شرح 12.25 سيڪڙو هئي، جيڪا هاڻي وڌي 21 سيڪڙو ٿي وئي آهي، جنهن سبب مبصرن موجب صنعتي شعبي کي قرض ملڻ ڏاڍو ڏکيو ٿي ويو آهي.
جيڪڏهن واپار کي ڏٺو وڃي ته معلوم ٿئي ٿو ته پاڪستان 2022 جي پهرين نون مهينن ۾ 23 ارب 35 ڪروڙ ڊالرن جون شيون برآمد (ايڪسپورٽ) ۽ 58 ارب 85 ڪروڙ ڊالرن جو سامان درآمد (امپورٽ) ڪيو ھو.
يعني اهڙي ريت گذريل سال ملڪ 35 ارب 50 ڪروڙ ڊالرن جي واپاري خساري کي منهن ڏنو.
پي ڊي ايم جي اقتدار ۾ اچڻ کان پوء جيتوڻيڪ برآمدات ۾ گهٽتائي آئي، پر درآمد تي پابنديون ھڻي مجموعي طور تي تجارتي خساري کي گهٽايو ويو آهي.
هلندڙ مالي سال جي پهرين 9 مهينن ۾ پاڪستان 21 ارب ڊالرن جي ايڪسپورٽ ۽ 43 ارب ڊالرن جي امپورٽ ڪئي، ان ڪري واپار جو خسارو 22 ارب ڊالر رهيو.
تحريڪ انصاف جي حڪومت جي چئن سالن ۾ روپئي جي قدر ۾ گهٽتائي جو سلسلو جاري رهيو، ۽ پي ڊي ايم جي حڪومت ۾ به ائين ئي ٿيو.
آگسٽ 2018 ۾ جڏهن مسلم ليگ (ن) جي حڪومت ختم ٿي ته هڪ آمريڪي ڊالر جي قيمت 116 رپيا هئي. تحريڪ انصاف جي حڪومت جي ٽن سالن ۽ 8 مهينن کانپوءِ اپريل 2022 تائين هڪ ڊالر 189 رپين تائين پهچي ويو هو.
پي ڊي ايم جي حڪومت آئي ته صرف هڪ سال ۾ رپيو ڊالر جي مقابلي ۾ تقريبا 97 رپيا ڪري پيو، ۽ هاڻ ھڪ آمريڪي ڊالر تقريبا 286 رپين تي بيٺو آهي، يعني هڪ سال ۾ روپيو وڌيڪ 66 سيڪڙو ڪري پي.
مسلم ليگ (ن) جي اتحادي حڪومت اقتدار ۾ اچي چيو ته پي ٽي آئي حڪومت ملڪ جي قرضن ۾ 20 هزار ارب رپين جو واڌارو ڪري ڇڏيو آهي. اھو قرض 1947 کان 2018 تائين جي 71 سالن ۾ سمورين حڪومتن پاران کنيل قرض جو 80 سيڪڙو آھي.
مرڪزي بئنڪ موجب جون 2018 ۾ پرڏيهي قرضن جو ڪل ڪاٿو 95 ارب ڊالر هو جيڪو هاڻ وڌي 130 ارب ڊالر ٿي ويو آهي.
مبصرن موجب تحريڪ انصاف جي حڪومت هجي يا پي ڊي ايم جي، ٻنھي جي دور ۾ ملڪ تي ٻاهرين ۽ اندروني قرضن جو بار وڌيو آھي.
اهڙي طرح ملڪ ۾ ٽيڪس وصولين جي شرح هدف کان گهٽ رھي، جڏھن ته بجلي ۽ گيس جي قيمتن ۾ به اضافو ڏٺو ويو، پر ان ھوندي به گردشي قرض نه گھٽجي سگهيا.
انگن اکرن موجب رڳو پاور سيڪٽر جي گردشي قرض ۾ گذريل 8 مهينن دوران 419 ارب رپين جي واڌ ٿي آهي، جنھن سان گردشي قرض مجموعي طور 2600 ارب رپين کان به وڌي ويو آهي.
معاشي ماهرن جو چوڻ آهي ته حڪومت جو قرضن تي وڌندڙ انحصار خود هڪ وڏو مسئلو بڻيل آهي ۽ ملڪ کي درپيش مسئلن جو حل قرض نه پر پيداواري صلاحيت وڌائڻ ۾ آهي.
اقتصاديات جي ماهر عبدالعظيم جو چوڻ آهي ته گذريل هڪ سال دوران ملڪ معاشي بحران سبب ڪنگال ٿيڻ جي ويجهو ٿي ويو آهي ۽ ملڪ جو ڏيوالو نڪرڻ جو خطرو اڃا به موجود آهي.
هن چيو ته هن وقت ملڪ جي معيشت پنهنجن پيرن تي بيھندي نظر نه پئي اچي، ان جو وڏو سبب حڪومت ۾ فيصلو ڪرڻ واري صلاحيت جي کوٽ ۽ سياسي بي يقيني واري ڪيفيت آهي.
سندس چوڻ آهي ته معاشي استحڪام لاءِ جيڪي اھم فيصلا ترت ٿيڻا هئا سي پي ڊي ايم حڪومت دير سان ڪيا. مثال طور تيل تي سبسڊي ختم ڪرڻ ۽ آئي ايم ايف سان نئين قسط لاءِ ڳالهيون شروع ڪرڻ ۾ دير ڪئي وئي.
ھن چيو ته ٻيو سبب عمران خان جي موجوده حڪومت خلاف تحريڪ، اسيمبليون ٽوڙڻ وارو مامرو ۽ سياسي ڇڪتاڻ آهي جيڪا خود پي ڊي ايم ۽ ملڪي معيشت لاءِ ھاڃيڪار ثابت ٿي رھي آھي.
عبدالعظيم وڌيڪ چيو ته اڳوڻي ناڻي واري وزير مفتاح اسماعيل ڪجهه صحيح قدم کڻي معيشت کي مڪمل تباهيءَ مان ڪنھن حد تائين ڪڍڻ جي ڪوشش ڪئي هئي، جنهن ۾ سڀ کان اهم معاملو آئي ايم ايف جو قرض پروگرام بحال ڪرڻ هو.
هن ٻڌايو ته مفتاح اسماعيل جي جاءِ تي آيل نئين ناڻي واري وزير اسحاق ڊار پنهنجي پراڻي پاليسي تحت رپئي جي قدر کي ھٿرادو طور وڌائي رکيو ھو، ته جيئن مهانگائي کي قابو ۾ ڪري سياسي فائدا وٺجن، پر ان جو به ڪو فائدو نه ٿيو.
هن چيو ته اعلانن ۽ دعوائن جي باوجود پي ڊي ايم حڪومت نه رڳو ٽيڪس نيٽ وڌائڻ ۾ ناڪام وئي پر ٽيڪس وصولي ۾ به گهٽتائي ڏسڻ ۾ آئي. اهڙي طرح پرڏيهي سيڙپڪاري ۾ لاڳيتو گهٽتائي ٿي، ۽ آئي ايم ايف جو بند پيل قرض پروگرام بحال ڪرڻ ۾ به حڪومت ناڪامي جو منهن ڏسي رهي آهي.
ٻئي پاسي ناڻي واري وفاقي وزير اسحاق ڊار قومي اسيمبلي جي اجلاس کي خطاب ڪندي چيو ته اسان کان پهرين واري حڪومت معيشت کي تباهه ڪري ڇڏيو ھو. تحريڪ انصاف حڪومت آئي ايم ايف سان ڪيل معاهدي تي عمل نه ڪيو جنھن جو سياسي نقصان اسان برداشت ڪيو آهي.
هن چيو ته حڪومت جي پهرين ترجيح ملڪ کي ڪنگال ٿيڻ جي خطري کان بچائڻ ھو ۽ ان لاءِ ڪجهه ڏکيا فيصلا به ڪرڻا پيا.
هن چيو ته آئي ايم ايف سان اسٽاف سطح جو معاهدو جلد ڪيو ويندو. حڪومت جي سخت پر بھتر معاشي فيصلن جا ھاڪاري اثر پئجي رهيا آهن.
اسحاق ڊار چيو ته عالمي سطح تي خوراڪ جي قيمتن ۾ 14.3 سيڪڙو اضافو ٿي چڪو آهي، اهڙي صورتحال ۾ حڪومت عوام کي هر ممڪن رليف ڏيڻ لاءِ قدم کڻي رهي آهي.
